10 Warning Signs ng Dementia o Pagkalimot. - By Doc Willie Ong
01:01.6
Number 2, pwede magkaroon sa mayroong mga mini-stroke.
01:05.0
Yung iba, nagkakaroon ng barabara na sa utak.
01:08.2
Pwede sa pollution, sigarilyo, kolesterol.
01:12.7
Yung iba, maaga nagkakaroon ng Alzheimer's disease.
01:16.2
Yan ang gusto na ayaw natin, humihina ang memory natin.
01:20.5
Ano muna ang 10 warning signs?
01:23.5
10 signs na pwedeng parating na itong paghina ng memory at gusto natin umiwas sa dementia, pati Alzheimer's disease.
01:36.0
Number 1, madalas ka na makalimot.
01:40.3
Yung mga mahalagang araw at events, hindi mo na maalala.
01:46.7
Minsan, tinatanong mo, ano nga yung sinabi mo? Ano nga yung tanong? Pakiulit.
01:53.5
Ano nga na yung memory mo?
01:55.5
Hindi yung minsan naiwan mo yung cellphone mo, okay lang yun.
01:58.5
O yung susi, minsan naiwan mo. Pero yung medyo madalas na.
02:03.5
Number 2, ito. Ito ang early sign ng dementia.
02:07.5
Yung mga recent events.
02:10.5
Normally kasi, dapat yung mga nangyari kahapon, last week, dapat alam na alam natin yan eh. Recent yan eh.
02:17.5
Pero yung mga nagkakademensya, kahit yung nangyari kahapon,
02:21.5
o minsan kakakausap,
02:23.5
kakausap lang niya sa tao, hindi na niya maalala.
02:27.5
Ang matagal mawala, kahit may demensya yung tao.
02:30.5
Let's say, meron kayong kakilala, magulang na may demensya.
02:34.5
Yung mga lumang panahon, hindi niya makakalimutan yun.
02:37.5
Nung bata pa siya, nandyan yan kahit may demensya.
02:41.5
Pero yung ginawa niya kahapon, yung kinain niya kaninang umaga, hindi na niya maalala.
02:47.5
So, recent events ang nawawala.
02:49.5
Number 3, warning sign na umihina ng memory.
02:53.5
Hindi na masabi yung word, yung object, yung pangalan ng tao.
02:59.5
Panagsasalita, tumitigil na, puro na ano, ano yun, ano yan.
03:04.5
Hindi na niya masabi.
03:07.5
Number 4 sign, poor judgment na siya.
03:11.5
Poor decision making.
03:13.5
Mabilis na siya ma-scam, mabilis ma-loko ng fake news.
03:17.5
Minsan, yung mga decision niya mali.
03:20.5
Let's say, meron siyang gamit.
03:22.5
Imbis na itago sa cabinet, nilagay sa refrigerator.
03:26.5
Alam mo yun, medyo malina yung mga decision.
03:30.5
Number 5, nagkakaproblema na sa pera.
03:34.5
Hindi na niya alam saan niya tinago yung mga pera niya.
03:38.5
Importanting gamit.
03:41.5
Yung mga, kung may cheque.
03:44.5
At minsan dito, itong number 5, napakalaga.
03:47.5
Naninisi na siya ng ibang tao.
03:50.5
Kadalasan magsisisi siya.
03:53.5
Sasabi niya, siguro ninakaw mo.
03:56.5
O ninakaw niya yung ito.
03:58.5
O lagi siya magsisisi, kaya nawala may kumuha.
04:02.5
Pero hindi mo naman ninakaw.
04:04.5
So, minsan nag-iimbento na ng kwento.
04:07.5
Papunta na sa Alzheimer's yun and demensya.
04:11.5
Number 6, disoriented and confused.
04:15.5
Ito yun, minsan naliligaw.
04:18.5
Pumunta, bumili ng ulam sa palengke.
04:24.5
Hindi na makauwi.
04:26.5
So, pag ganyan na, disoriented na sa lugar,
04:29.5
sa surrounding, sa oras, sa lugar, sa date,
04:33.5
demensya tawag doon.
04:36.5
Pag sinabing demensya, maraming cause yun.
04:39.5
Demensya is yung pagkaulianin.
04:41.5
Pwedeng may mini-stroke, pwedeng Alzheimer's,
04:44.5
pwedeng baka may problema sa utak.
04:47.5
Pero meron din ibang cause.
04:49.5
Baka nasobrang stress lang siya.
04:52.5
Baka may mental health problem lang.
04:54.5
O baka kulang nasa tulog.
04:56.5
Minsan, ganun lang.
04:57.5
So, yan. Number 6, disoriented.
04:59.5
Number 7, pati yung ordinary na bagay hindi na niya magawa.
05:05.5
Mag-open ng air condition.
05:07.5
O magagamit ng washing machine.
05:10.5
O yung mga household appliance.
05:13.5
O mag-open ng television.
05:15.5
Hindi na niya alam pa paano gawin.
05:18.5
At minsan, ito yung may sign na hindi na malinis sa sarili.
05:23.5
Hindi na makaligo.
05:25.5
Hindi na makasuot ng baro.
05:27.5
Hindi na maka-toothbrush.
05:29.5
So, nakakalimutan na rin niya paano gawin yun.
05:32.5
Number 8 sign na malapit na sa demensya,
05:36.5
umiiwas na sa tao.
05:38.5
Hindi na kumakausap.
05:40.5
Medyo depressed na. Okay?
05:42.5
Number 9, personality change.
05:46.5
Irritable. Galit.
05:48.5
Mabilis uminit ang ulo.
05:50.5
Parang ang tunay na demensya.
05:53.5
Parang ano eh, sabi nila.
05:55.5
Parang nandun pa rin yung nanay mo.
05:58.5
Pero parang wala na yung personality niya.
06:01.5
Parang yung body na lang naiwan.
06:04.5
Pero yung utak niya parang nawala na.
06:07.5
Parang naging baby.
06:09.5
Naging second childhood.
06:10.5
Yun yung malalang demensya.
06:14.5
Yung mga daan, hindi na niya alam.
06:17.5
Yung mga distance.
06:20.5
Hindi na niya alam.
06:23.5
Anong year na ba?
06:25.5
Hindi na niya alam.
06:26.5
So, anong magagawa natin?
06:28.5
Habang bata pa tayo para umiwas sa demensya.
06:33.5
Para tumalas ang memory.
06:34.5
10 tips ng pakahalaga.
06:38.5
Habang bata pa o may edad na dapat regular exercise.
06:43.5
At least 30 minutes of exercise.
06:47.5
5 days in a week.
06:49.5
Kailangan pinagpapawisan ka.
06:51.5
Kailangan dumadaloy ang dugo mo sa paa.
06:57.5
Subukan niyo yan.
06:58.5
Kung mahina memory niyo.
07:00.5
Maglakad-lakad kayo.
07:01.5
Pag naglakad kayo.
07:02.5
Gagana na yung utak mo.
07:04.5
Kasi gaganda yung brain flow.
07:06.5
Kaya nga yung mga estudyante.
07:08.5
Pag hindi makaaral.
07:09.5
Pag hindi alam yung isasagot.
07:12.5
Ganyang-ganyang kamay.
07:15.5
Kasi pinapagana niya yung blood flow.
07:18.5
Meron ding technique eh.
07:21.5
Sa mga estudyante.
07:22.5
Pag mahina memory mo.
07:26.5
May pag-aaral na.
07:27.5
Habang nag-chew chewing gum ka.
07:28.5
Gumagana yung utak natin.
07:30.5
Parang may movement.
07:39.5
Yung mga omega 3 fatty acids.
07:43.5
Puro arteries yan.
07:45.5
Mas maraming blood flow.
07:47.5
Mas buhay na buhay yung utak natin.
07:49.5
Omega 3 fatty acids.
07:59.5
Lahat sya ang isda.
08:00.5
Omega 3 fatty acids.
08:02.5
Maraming anti-oxidant.
08:09.5
Huwag lang masyado maalat.
08:13.5
Yung mga healthy fats.
08:21.5
So mas healthy ang pagkain.
08:24.5
Tapos syempre yung kain mo pa konti-konti lang.
08:29.5
Mental stimulation.
08:32.5
Mag crossword puzzle.
08:35.5
Mag sagot ng mga word games.
08:37.5
Huwag gumamit ng cellphone.
08:41.5
Isulat mo compute.
08:45.5
Magturo sa ibang tao.
08:51.5
So dapat gumagana.
08:53.5
Bumalik sa school.
08:54.5
Mag-aral ng language.
08:56.5
Manood ng video na may katuturan.
08:58.5
Para gumana yung utak.
09:02.5
Nanonood ka lang ng mga entertainment.
09:06.5
Walang gana sa utak.
09:08.5
Nanonood ka lang.
09:10.5
Buong araw na lang.
09:12.5
Walang dagdag sa utak.
09:15.5
Dapat may inaaral ka.
09:17.5
Yung medyo sumasakit yung ulo mo.
09:19.5
Mental stimulation.
09:26.5
Napakalaga sa memory.
09:29.5
Ang taong puyat at kulang sa tulog.
09:32.5
40% bagsak ang memory.
09:35.5
Hindi sila makaalala.
09:36.5
Hindi sila makapangso.
09:37.5
Pero pagkompleto ang tulog mo,
09:42.5
Relax at walang stress.
09:45.5
Pag ikaw ay relax, walang stress,
09:47.5
pwede ka mag-aral na maigi.
09:49.5
Lahat ng inaaral mo, mabilis pumasok.
09:52.5
Hindi ka magkakraming.
09:54.5
Pero kung very stress ka, kabadong kabado ka,
09:57.5
bukas na yung exam,
09:59.5
babasahin mo pa yung buong libro,
10:01.5
sa sobrang mong stress, hindi napapasok yung inaaral mo.
10:04.5
Na-stress mo na sarili mo.
10:06.5
Dapat yung relax, kalmado.
10:08.5
Tingnan nyo yung mga bata.
10:10.5
pag meron silang tinitingnan,
10:12.5
relax na relax sila.
10:14.5
Mabilis sila matuto.
10:15.5
Actually, habang bata, teenager,
10:17.5
mabilis ang memory.
10:19.5
Diba? Pag tumatanda, humihina na.
10:21.5
So stress reduction, maganda.
10:24.5
Laging stress, hindi maganda.
10:29.5
Maraming kausap na tao, mas matalino.
10:33.5
Kung kayo group leader,
10:35.5
o leader na isang community,
10:37.5
marami nagtetext sa inyo,
10:39.5
okay lang yung na-stress kayo,
10:41.5
maganda yun, maraming kayong kausap,
10:43.5
maraming kayong kaibigan,
10:45.5
good for the memory.
10:47.5
Pero yung mga nakakulong lang sa bahay,
10:49.5
mag-isa lang, walang kausap lang,
10:52.5
cellphone lang kausap,
10:53.5
eh hihina ang memory.
10:57.5
Lalo na pag nagkakaedad na,
10:59.5
kailangan meron ng mga social activity,
11:01.5
may club sa barangay,
11:03.5
volunteer work, support group, lahat yan.
11:07.5
Iwas sa depression, good for the brain.
11:12.5
Number 7, ano itong mga supplement?
11:15.5
Sa supplement, actually wala tayo na-endorse.
11:19.5
Pero sa mga may pag-aaral, itong mga oily fish,
11:22.5
itong mga omega 3 fatty acids.
11:24.5
Itong mga fish oil, may konti pag-aaral,
11:27.5
maganda sa brain.
11:28.5
Vitamin E, may konti lang naman.
11:31.5
Pwede meron, pwede ulit.
11:32.5
Pwede meron, pwede wala.
11:33.5
Vitamin D, pwede rin.
11:35.5
Yung iba, merong ginkgo biloba,
11:38.5
para siyang aspirin.
11:39.5
Pag sa doktor kasi,
11:41.5
kung meron kayong risk factor,
11:43.5
let's say may high blood, mataas kolesterol,
11:46.5
baka bigyan kayo ng aspirin.
11:48.5
Pero depende yan, di naman lahat bagay yung aspirin.
11:51.5
Pero aspirin usually prevents stroke
11:54.5
sa high risk patient.
11:55.5
Okay din sa utak.
11:57.5
So basta healthy foods.
11:59.5
Huwag magpaka-expose sa usok
12:01.5
at mga negative thoughts.
12:04.5
Number eight, tigil sigarilyo.
12:06.5
Sigarilyo talaga pampabara ng utak.
12:08.5
Sigarilyo, alak din.
12:10.5
Di ba sinabi nga natin,
12:11.5
pag uminom ka ng alak,
12:13.5
nababawasan ang brain cells mo.
12:16.5
Bakit? Pag lasing na lasing ka,
12:18.5
gewang-gewang ang lakad.
12:19.5
Ibig sabihin, wala na eh.
12:21.5
Tsaka yung alak, ang problema sa alak,
12:23.5
pag uminom ka ng alak,
12:25.5
dadaan yan, ipupunta sa utak.
12:27.5
Magkocross sa blood-brain barrier.
12:30.5
So hindi maganda.
12:31.5
So yung alak, sira na atay mo,
12:33.5
nabawasan pa brain cells mo.
12:35.5
Kaya more dementia eh.
12:37.5
Di ba? So hindi pong maganda.
12:39.5
Iwas dyan. Protect your brain.
12:41.5
Number nine, syempre check-up din.
12:43.5
Kailangan natin ng check-up.
12:45.5
Baka may high blood, may diabetes,
12:47.5
may ibang problema.
12:49.5
And number ten, syempre,
12:51.5
kung talagang hirap na tayo
12:55.5
mas maganda meron ding tutulong.
12:57.5
Kung meron kayong anak na mag-aalaga,
13:00.5
may alak, may kaibigan,
13:04.5
o yung iba mayaman, may caregiver,
13:08.5
Magbibigay lang akong konting tips.
13:10.5
Magandang tips ito.
13:11.5
Paano tumalino sa school?
13:16.5
O sa trabaho? May secret yan eh.
13:18.5
Kung kayo ay nasa school,
13:20.5
nasa isang lecture room, di ba?
13:22.5
Ito meron itong lecture room.
13:24.5
Ang mga estudyanteng mataas ang grado,
13:28.5
at mataas ang memory sa school.
13:30.5
Alam nyo, may position.
13:32.5
Dapat malapit ka sa teacher.
13:37.5
So, either nasa harap ka dito ng teacher,
13:42.5
Yung kita ka ng teacher, yung letter T.
13:45.5
Yung harap, yung kaliwa, yung kanan.
13:47.5
Pero kung dyan sa trabaho mo,
13:49.5
nagtatago ka sa kanto,
13:51.5
para hindi ka makita ng speaker,
13:53.5
eh walang ano yun.
13:55.5
Una-una, parang hindi mo na-absorb,
13:57.5
hindi ka nakikinig,
13:59.5
tsaka wala rin yung attention sa'yo ng speaker.
14:02.5
So, may secret yan.
14:05.5
Next, anong oras maganda mag-aral?
14:09.5
Pinakamatalas yung utak natin sa umaga.
14:13.5
8 o'clock hanggang mga 11 o'clock, 12 o'clock.
14:16.5
Kaya nga yung mga mathematics, science,
14:19.5
sa umaga yan tinuturo dapat.
14:24.5
Pero pagdating ng alauna,
14:26.5
alas 2 ng hapon, 2pm, antok na lahat yan.
14:29.5
Wala na mag-aaral niyan.
14:32.5
Pagdating ng 4 o'clock to 6 o'clock,
14:34.5
gagana ulit yung utak.
14:36.5
Siguro dyan ka nang re-review.
14:38.5
Tapos, maganda mag-review din sa gabi.
14:44.5
Okay, yung patulog ka na, doon mo aralin.
14:46.5
Yung antok na antok ka na,
14:48.5
yun ang last na tinitingnan mo, yung lesson mo.
14:51.5
Para pag nakatulog ka,
14:53.5
sumakit ulo mo, diba?
14:55.5
Pag nakatulog ka, pag gising mo,
14:57.5
naka-imprint na yan sa utak mo.
15:00.5
Parang naka-xerox na yan sa utak mo.
15:03.5
Yun yun ang secret eh.
15:04.5
Before sleeping, aral, tapos pag gising mo.
15:07.5
Tapos, sabi ko nga, walang cramming.
15:10.5
Hindi pwede yung cramming na
15:14.5
isang libro babasahin mo ng isang gabi.
15:18.5
So, ibig sabihin, ischedule mo.
15:20.5
Monday to Sunday.
15:22.5
Chapter 1 sa Monday.
15:24.5
Chapter 2 sa Tuesday.
15:27.5
Kunti-kunti lang kaya ng utak natin.
15:29.5
Kunti-kunti lang.
15:31.5
Pag sinobrahan mo yung utak mo, wala.
15:33.5
Ma-stress ka lang.
15:35.5
Aralin mo ngayon, aralin mo next.
15:37.5
Another tip, very important.
15:39.5
Ito, very important.
15:41.5
Pag nag-aaral ka,
15:43.5
lagyan mo ng emotion.
15:48.5
Amigdala yan sa brain eh.
15:50.5
Yung emotion natin, pati memory, dikit.
15:54.5
Kung kailan palagay natin nag-9-11,
15:58.5
meron mga sakuna o nag-tsunami.
16:03.5
Alam mo, nasaan ka nun eh.
16:05.5
Paano? May emotion yun eh.
16:07.5
Kailan yung una kayo nakita ng boyfriend mo?
16:09.5
Ng girlfriend mo?
16:11.5
O anong lugar? Anong araw?
16:13.5
Ano yung naaamoy mo?
16:15.5
Maalala mo lahat eh.
16:16.5
May emotion kasi.
16:18.5
So habang nandun ka sa school,
16:20.5
pag nagtanong ka sa teacher,
16:23.5
Hindi mo makakalimutan.
16:26.5
Lahat nakatingin sa'yo.
16:28.5
O nagturo ka, may emotion yun.
16:32.5
lagyan mo ng emotion.
16:34.5
Kahit boring siya,
16:36.5
lagyan mo ng emotion.
16:37.5
I-connect-connect mo.
16:38.5
I-associate mo sa ibang bagay
16:40.5
para mas dumikit sa memory.
16:43.5
More emotion, mas dumidikit.
16:46.5
Tapos avoid cramming.
16:48.5
Sana po nakatulong itong tips natin
16:51.5
para tumalino-talino.
16:52.5
Yan ang kailangan natin.
16:54.5
Actually, wala rin yan sa IQ eh.
16:56.5
May tao, matalino nga.
17:00.5
Wala namang study tips.
17:02.5
Yung iba naman, hindi ganun katalino
17:04.5
pero masinop siya.
17:06.5
Magaling siya magawa ng notes.
17:08.5
Maganda yung notes.
17:10.5
Isa pa, yung mga index cards.
17:12.5
Yung mga papel-papel na maliliit.
17:14.5
Magaganda yun eh.
17:15.5
Lahat ng notes, lagay nyo dyan.
17:17.5
Tapos ibabaliktad-baliktarin mo.
17:18.5
Ito, ma-memorizein mo.
17:20.5
Para mas maalala ng memory natin.
17:25.5
Laging tumalino pa.
17:27.5
Araw-araw, sulad na sulad.
17:30.5
Memorize na memorize.
17:32.5
Ang utak natin, parang muscle.
17:35.5
Lagi ka nagkakarga ng dumbbell,
17:38.5
lumalakas muscle mo.
17:40.5
Lagi mo ginagalaw yung utak mo,
17:43.5
parang dinadumbell mo yung utak mo.
17:45.5
Mas dumadami ang connection ng brain.
17:48.5
Parang yung utak ni Einstein.
17:49.5
Yung utak ni Einstein,
17:51.5
nung nakita nila, parang sobra daw laki.
17:53.5
Sobra dami yung connection.
17:59.5
Share po natin sa ating kaibigan.